O Level Revision : Shona - Zvidudziramazita
Chii chinonzi zvidudziramazita? Zvidudziramazita mazwi anotsanangura kana kududzira zvakawanda pamusoro pemazita nezvisazitasingwi. Mwana ari kugadzira kunyora bvunzo dze o level shona anofanirwa kugona kutsanangura kuti zviduziramazita zvii; kudoma zvidudziramazita; kunyurura zvidudziramazita kubva mundima nekuratidza maumbirwo ezvidudziramazita.
Zvidudziramazita chii?
Zvidudziramazita mazwi anotsanangura kana kududzira zvakawanda pamusoro pemazita nezvisazitasingwi. Sokuti:
Mukomana wangu. Mukomana mutsvuku. Mukomana anoba.
Mazwi ose aya ari kududzira zita rokuti mukomana, nokudaro zvidudziramazita zviri mumipanda samazita azvinodudzira.
Zvidudziramazita muChiShona ndezvinotevera: chiratidzi, chipauro, chisarudzi/chinan’anuri, chirevauwandu, chiverengo, chirevamwene nechiitopauro.
Chiratidzi/Chinongedzi
Chinotendeka pane chiri kutaurwa nezvacho. Sokuti: Chingwa ichi.
Mari iyi.
Mhando dzezviratidzi
Zviratidzi zvepedyo
(i) Zvinoratidza kana kunongedza chinhu chiri pedyo nomutauri, chinooneka. Sokuti:
Mwana uyu. Badza iri. Sekuru ava.
(ii) Chinoratidza chinhu chinozivikanwa nezvacho nemutauri newaari kutaura naye asi chisingaonekwi. Sokuti: Nyaya iyi.
Musi uyu.
Maumbirwo ezviratidzi zvepedyo
|
|
Nzvovera yokutsigisa (chitsigisi) |
+ |
chiratidzabato |
|
uyu |
u- |
+ |
-yu |
|
ichi |
i- |
+ |
-chi |
Zviratidzi zvekure
(i) Zvinonongedzera zvinhu zviri kure nemutauri pamwe nomuteereri. Sokuti: Chisikana icho chakachena.
Manhanga ayo akanyatsoibva.
Pamba apo hapana vanhu.
(ii) Zvinoratidza chinhu chinozivikanwa nezvacho asi chisingaonekwi. Sokuti: Nzara yegore iro haitaurwi.
Nyaya iyo yakaoma.
Maumbirwo ezviratidzi zvekure
|
|
Nzvovera yokutsigisa (chitsigisi) |
+ |
chiratidzabato |
+ |
nzvovera -o |
|
apo |
a- |
+ |
-p- |
+ |
-o |
|
icho |
i- |
+ |
-ch- |
+ |
-o |
Cherechedzo: Chiratidzi chinoda kufanana maumbirwo acho nechisazitasingwi, asi chisazitasingwi chine nzvovera yokutsigisa /i-/ chete, chiratidzi chine nzvovera /a-/; /i-/ kana /u-/ pakutsigisa.
Chipauro
Iri izwi rinotsanangudza zita, richipaura zita kubva mune mamwe akawanda. Sokuti:
(i) Chingwa chichena (Chingwa chichena chapatsanurwa kubva kune chimwe chisiri chichena) (ii) Munda murefu (Munda murefu wapaurwa kubva kune isiri mirefu)
|
Mhando dzezvipauro |
|
|
|
(i) Zveruvara tsvuku; tema; chena (iii) Zvemhumhu refu; pfupi; huru; diki |
(ii) (iv) |
Zvemanhamba mbiri; nhatu; ina Zveuwandu zhinji; shoma |
Maumbirwo echipauro
|
|
Chivakashure chechipauro |
+ |
dzitsi rechipauro |
|
murefu |
mu- |
+ |
-refu |
|
chikuru |
chi- |
+ |
-kuru |
|
guru |
(ri-) |
+ |
-kuru |
Chiverengo
Chinoburitsa pfungwa yokuverenga zvinhu. Chine madzitsi matatu chete anoti: -mwe; -mwe; -i/ -yi/nyi
Madzitsi maviri anoti /-mwe/ na /-mwe.
/-mwe/: kureva kuti nhamba yokutanga; chimwe chete, sokuti: Kwauya musikana mumwe, vazhinji varamba.
Anonga nyama imwe.
/-mwe/: Inogona kureva munhu kana chinhu chisingazivikanwi. Sokuti: Ndasangana nemumwe murume musango.
Inogona kurevawo kuwedzera zvinhu, sokuti: Auya nezvimwe zvingwa.
-i /-yi/-nyi/: Kazhinji inoshanda pakubvunza mibvunzo, sokuti: Wati chii?
Nemhaka yei?
Mwana muyi?
Pane pamwe painoshanda pasina mubvunzo, sokuti: Hameno kuti anoda chii.
Handina kuona kuti vauya nei.
Aida kuziva kuti shiri inogara muyi.
Maumbirwo ezviverengo
|
|
Chivakashure chechiverengo |
+ |
dzitsi rechiverengo |
|
mumwe |
mu- |
+ |
-mwe |
|
muyi |
mu- |
+ |
-yi |
|
chii |
chi- |
+ |
-i |
Chisarudzi/Chinan’anuri
Chinobatsira pakusarudza zvinhu kubva pane zvimwe. Chine madzitsi matatu chete anoti; /-no/; /-ye/-ya/; /-pi/
-no Inoreva kuti zviri pedyo nomutauri. Sokuti: Sadza rino rine mapundu.
-ye/-ya Kureva kuti zvinenge zvichitaurwa zviri kuzivikanwa nevari kutaurirana. Sokuti:
Mwana uya akazofa.
Mombe iye ndakazoitengesa.
-pi Kazhinji mibvunzo. Sokuti: Wamuona kupi?
Vakafira kupi ?
Aendepi?
-pi Inoshandawo pasina mubvunzo. Sokuti: Handizivi kuti aonekwa kupi.
Ndashaya kuti ndotora zvipi.
Maumbirwo echisarudzi
|
|
Chivakashure chechisarudzi |
+ |
dzitsi rechisarudzi |
|
kupi |
ku- |
+ |
-pi |
|
uno |
u- |
+ |
-no |
|
zviya |
zvi- |
+ |
-ya |
Chirevauwandu
Chinoratidza kuwanda kwezvinhu. Chine madzitsi matatu chete anoti: /-se/; /-ga/; /-mene/
/-se/ inoreva kuti hapana chinosara, sokuti: Sadza rose radyiwa.
/-ga/ chinhu chimwe chete, sokuti: Ndiye oga adya.
/-mene/ kuzvimirira pachezvake sokuti: Ini ndomene ndinoramba.
Maumbirwo echirevauwandu
|
|
Chivakashure chechirevauwandu |
+ |
nzvovera inoshanduka -o- |
+ |
dzitsi rechirevauwandu |
|
roga |
r- |
+ |
-o- |
+ |
-ga |
|
pese |
p- |
+ |
-e- |
+ |
-se |
|
oga |
Ø |
+ |
-o- |
+ |
-ga |
Cherechedzo: Zvirevauwandu zvinogona kudzokororwa senzira yekupa komekedzo. Sokuti: Zvose zvose zvauniota zvinoropafadzwa.
Wauya wega wega?
Chirevamwene
Chinotaridza zvinotevera:
|
(i) |
Muridzi wechinhu. Sokuti: Munda wababa. Matemo asekuru. Mari yamai. |
(ii) |
Basa rechinhu. Sokuti: Mari yechikoro. Makapu esvutugadzike. Mugomo wemvura. |
|
(iii) |
Zvakagadzirisa chinhu. Sokuti: Ndiro dzebhonzo. Hari yevhu. |
(iv) |
Nzvimbo yechinhu. Sokuti: Munhu wekwaMurezi. Bhazi reHarare. |
|
(v) |
Unhu kana tsika. Sokuti: Musikana wemakaro. Kakomana kemakuhwa. |
(vi) |
Chinoratidza mhando yechinhu. Sokuti: Doro rendari. Sadza remapfunde. |
|
(vii) |
Nguva inoitika kana inowanikwa chinhu. Sokuti: Muriwo wemanheru. Mabasa emuzhizha. |
(vii) |
Munochengeterwa zvinhu. Sokuti: Gaba redovi. Dura rezviyo. |
Maumbirwo echirevamwene
|
Chiwedzerwa chechirevamwene |
+ |
nzvovera inoshanduka -a- |
+ |
dzitsi rechirevamwene |
|
w- |
+ |
-a- |
+ |
-ke |
|
p- |
+ |
-e- |
+ |
-nyu |
Nzvovera /-a-/ inoshanduka kuva /-e-/ kana /-o-/. Sokuti: mumba medu. mwoyo wokurera
Chiitopauro
Ichi chiito chinoshanda sechipauro. Chinenge chichishanda basa rokupaura kana kupa rupawo kuzita, sokuti: Jira rakachena. Chingwa chakaoma. Banga rakarodzwa.
Maumbirwo echiitopauro
Maumbirwo acho anofambirana neechiito chakashandiswa. Tsananguro yemaumbirwo inofanira kuratidza zvivakiso
(zvivakazwi) zvakashandiswa muchiito ichocho. Mienzaniso: (i) anoritamba
Chitaridzamuiti + chitaridzanguva + chitaridzamuitirwi + mudzi wechiito + nzvovera yekupedzisira
/a-/ chiratidzamuiti
/-no-/ chiratidzanguva
/-ri-/ chiratidzamuitirwi
/-tamb-/ mudzi wechiito
/-a/ nzvovera yekupedzisira
(ii) rakachena
chiratidzamuiti + chitaridzanguva + mudzi wechiito + nzvovera yekupedzisira
/ra-/ chitaridzamuiti
/-ka-/ chitaridzanguva
/-chen-/ mudzi wechiito
/ -a/ nzvovera yokupedzisira
Zvizere pamusoro pezviito muchazviwana muchitsauko chekuumbwa kwezviito.
(iii) achatonga
chiratidzamuiti + chiratidzanguva + mudzi wechiito + nzvovera yekupedzisa.
/a-/ chiratidzamuiti
/-cha-/ chiratidzanguva
/-tong-/ mudzi wechiito
/-a/ nzvovera yekupedzisa
Edza kupindura mibvunzo inotevera
0ngorora mazwi anotevera ugopindura mibvunzo inotevera.
|
vaya |
emuti |
pose |
zvoga |
|
ano |
dzimwe |
komene |
changu |
|
umwe |
chii |
ripi |
zvambuya |
(a) Isa mazwi ari muchikwata chimwe chete pawo oga (4)
(b) Tsanangura uchipa mienzaniso kubva muna (a) kuti chikwata chimwe nechimwe chinoumbwa sei. (8½)
