O Level Revision : Shona - Zviito

Midzi yezviito

Zviito zvakafanana pakuti zvine midzi pakuumbwa kwazvo zvose. Midzi iyi haina zvainoreva kana iri yega saka kuti inzwisisike zvainoreva inofanirwa kubatanidzwa nezvimwe zvivakazwi. Semuenzaniso, kungoti -b- chete hazvina zvazvinoreva asi kutoti kuba.

Mhando yemidzi yezviito

Sezvinongoitawo midzi yemiti kuti inofanira kuti ivepo kuti muti urarame, mudzi wechiito unotofanira kuvapo kuti tive nechiito. Mudzi uyu zvekare ndiwo chivakiso chechiito chisingashanduki kunyange chiito ichi chashandiswa nemutoo upi zvawo, semuenzaniso:

• -far- a                      •  -far-ir-a                       •  -far-ir-w-a                           •  -far-ir-an-a

Mhando dzemidzi yezviito ndedzinotevera:

(i)   Zviito zvizere zvine midzi ine vara rimwe chete kana mavara akawanda, semienzaniso:

va-b-a                                        ndi-no-d-a va-tor-a                                      zva-famb-a

(ii)   Kune zvimwe zviito zvine midzi yakabva kune mamwe mazwi emutauro weChiShona. Sokuti:

-tur-          kubva kuna turi (nyaudzosingwi)

-pfimbik-  kubva kuna pfimbi (zita) (iii) Mudzi wakadzokororwa

Kana mudzi wakadzokororwa unenge wasiyana nemudzi usina kudzokororwa, semienzaniso:

(iv) Mudzi wakabva kune dzimwe ndimi dzisiri ChiShona, semienzaniso:

-bheng-         (kubhenga) kubva kuna bank (ChiRungu)

-vhot-            (kuvhota) kubva kuna vote (ChiRungu)

-hodh-           (kuhodha) kubva kuna order (ChiRungu)

-sevenz-        (kusevenza) kubva kuna sebenza (ChiNdebele)

-chovh-         (kuchovha) kubva kuna tshova (ChiNdebele)

(v)  Mudzi wakarebeswa, semienzaniso:

-chek-es-      (kuchekesa)

-bik-ik-         (kubikika)

Nyora midzi chete yezviito zvose zviri pazasi.

Rebeso dzezviito (Zvivanduriro zvezviito)

Mudzi wechiito kana warebeswa unenge wawedzeredzwa zvekuti zvaunoreva zvinenge zvasiyana nekunge usati warebeswa. Somuenzaniso:

-bat- (bata zvakafanira)

-bat-is- (batisa – zvava nenyanyiso mukati)

Mhando dzerebeso dzezviito

(i)   Yekuitira: / -ir-; –er– /

Panobuda pfungwa yekuitira mumwe chimwe chinhu.

-nw-ir-          (A-mu-nw-ir-a hwahwa.)

-chem-er-      (Mwana a-chem-er-a mazai.)

-b-ir-             (Shingi a-no-b-ir-a vamwe.)

(ii)  Yekuitwa: / -w-, -iw-, -ew- /

Panobuda pfungwa yekuti munhu kana chinhu chiri kutaurwa nezvacho ndicho chine zvakaitwa pachiri pane zviri kutaurwa nechiito. Sokuti:

-bat-w-          (A-bat-w-a nemapurisa.)

-bay-iw-        (Va-b-a-iw-a jekiseni.)

(iii) Sakiso/Yekonzero: /-is-, -es-/

Panobuda pfungwa yekuti munhu kana chimwe chinhu ndicho chaita kuti chimwe chinhu chiitike. Sokuti:

-rov-es-         (Ruzha rwu-no-rov-es-a.)

-dy-is-           (A-dy-is-a mwana bota.)

Dzimwe rebeso dzesakiso/konzero ndedzinotevera:

(iv)    Yenyanyiso: /-is-, -es- /

Apa panobuda pfungwa yekuti zviri kuitwa zviri kuitwa nemwero wakakura kana kuti zvakapfurikidza. Sokuti:

-tamb-is-           (Mwana uyu a-no-tamb-is-a zvekuti haawani mukana wekuverenga.)

-rov-es-             (A-ka-rov-es-a mwana akakomoka.)

-chem-es-          ( Atsvetera izwi nekuda kwe-ku-chem-es-a kwaakaita panhamo.)

(v)     Yekuitirana zvakafanana: /-an-/

Panobuda pfungwa yekuti chaitwa kune umwe kana kune chimwe chinhu chinobva chaitwawo zvakare kune uyo kana icho chazviita nanyakuitirwa wacho. Sokuti:

-bat-an-             (Tendai naTineyi va-ka-bat-an-a maoko.)

-tend-an-           (Vakagara pasi va-ka-tend-an-a pane zvavakaitirana.)

-chek-an-           (Varume vaviri va-ka-chek-an-a padoro.)

(vi)    Yewadzano: /-an-/

Panobuda pfungwa yekubatana kwezvinhu. Sokuti:

-ung-an-            (Tawana vanhu va-ung-an-a.)

-pet-an-             (Waya ya-ka-pet-an-a.)

(vii)  Yemherevedzo: / -erer-, -irir-/

Panobuda pfungwa yekuti chinhu chanyatsoitwa. Sokuti:

-rov-erer-           (A-rov-erer-a huni muchoto.)

-bat-irir-            (Mwana a-ka-bat-irir-a kumusana kwamai kuti asadonhe.)

-chek-erer-        (A-ka-chek-erer-a muriwo mupoto.)

(viii) Yedzokororo: / -urur-, oror- /

Panobuda pfungwa yekuti chinhu chamboitwa chiri kuitwa zvakare. Sokuti:

-dyar-urur-        (Mai va-dyar-urur-a chibagwe chakaramba kumera.)

-dzok- oror-       (Baba va-dzok-oror-a zvavakaita nezuro.)

(ix)    Yepfumvunuro: / -unur-, onor-, -inur-, anur-, -enur- /

Pari kubuda pfungwa yekuti chinhu chaitwa chiri kudzoserwa pane zvachanga chiri pekutanga. Sokuti:

-sung- unur -      (Mukoma va-sung-unur-a svinga ravo rehuni.)

-kiy-inur-           (Ndiani a-kiy-inur-a gonhi?)

-mon-onor-        (Dai wa-mon-onor-a tambo iyo.)

-nam-anur-        (Mwana a-nam-anur-a bepa.)

-pet-enur-          (Nyatsa ku-pet-enur-a tsamba iyo isabvaruka.)

(x)    Yezvinogona kuitika (yegoneko/kwaniso):  /-ik-, -ek-/ Pfungwa yekuti chinhu chinokwanisika kuitika. Sokuti:

-tem-ek-            ( Muti uyu u-no-tem-ek-a.)

-bat-ik-              (Nguva yatarwa iyi i-no-bat-ik-a.)

-chek-ek-           (Nyama iyi i-no-chek-ek-a.)

(xi)    Yemamiriro: /-am-, arar-/

Panobudiswa pfungwa yezvazvakaita. Sokuti:

-om-arar-           (Dombo iri ra-ka-om-arar-a.)

-pfug-am-          (Va-ka-pfug-am-a izvozvi.)

Zviito zvine zvivanduriro/rebeso dzakawanda

Zviito zvinogona kuvandurirwa kaviri kana kudarika, semienzaniso:

Yambiro

(i)  Madheshi ngaanyorwe sezvinotarisirwa: -er-w-.

(ii)  Unofanira kunyurura rebeso kubva pachiito chakarebeswa. (iii) Rebeso kana dzakanyorwa dzakawanda, tevedzera urongwa

hwuripo,  sokuti:  chekererwa  /-er,  -w-/(chemherevedzo  +

chekuitwa).

(iv) Usati wanyora rebeso, tanga waona kuti pane rebeso ngani wozodzinyora dzose dziripo zvichienderana nezvabvunzwa.

(v) Kana kuri kushandisa zviito zvakavandurirwa muzvirevo, pfungwa yerebeso yacho inofanira kubuda muchirevo chacho, sokuti:             Mwana wakabatwa nemabhinya.

Pfungwa yekuitwa yakatobuda muchirevo ichi.

(iii)  mhando yezvivanduriro zvacho.

Madonzo ezviito

Madonzo  ezviito  zvinoreva  kureva  zvakasiyana  kwechiito  zvichienderana nokushandiswa  kwachaitwa.  Donzo ndicho chinangwa chemutauri pakutaura chiito, sokuti chinangwa chekukurudzira, chekuudza nezvimwewo.

Mhando dzemadonzo ezviito

Donzo rekuita

Donzo rekuita rinotaridza chiitiko chisina pachinogumira panguva. Donzo iri kazhinji rinoshanda nemazita ari mumupanda 15. Zviito zvine chivakashure/ku-/ kumavambo. Sokuti:

1. Ari kutora kosi yeukoti paParirenyatwa.
2. Vana vari kudya sadza nenyama.

Donzo rekwaniso/regoneko

Iri idonzo rinotaridza zvinhu zvinogona kuitika. Rinozikanwa nekushandisa chivakazwi /-nga-/ chinouya mukati mechiito. Sokuti:

1. Ndingasvika kana ndikafambisa.                                          2.    Bhazi ringafamba kana rikagadzirwa.
2. Ndingaenda hangu nemotokari.                                            4.    Vanganyora izvi kana mapedza kudzidzisa.

Donzo rekurudziro

Panobuda pfungwa yekukurudzira kuita chimwe chinhu. Rinozivikanwa nekushandiswa kwechivakazwi /nga-/ kana

/ha-/ kumavambo kwechiito. Sokuti:

1. Ngatifambisei tikasire kusvika.
2. Ngaaverenge kuti abudirire.
3. Ngavaende/Havaende vose.

Chenjedzo:       Chivakiso chekurudziro chinowanikwa pekutanga pechiito asi chegoneko chiri pakati pechiito.

Donzo rezvanga zvichiitika

Donzo iri rinobudisa pfungwa yezvanga zvichiitika pazoitika chimwe chinhu. Rinozivikanwa nechivakaizwi /-chi-/

kana /-i-/

1. Vana vanga vachirwa pasvika mudzidzisi.
2. Anga achichema paazobatsirwa nemapurisa.
3. Taifara zvedu pakasvika sekuru.

Donzo rekuudza

Rinoratidzwa nenguva dzezviito. Rinoburitsa kuitika kwezvinhu munguva dzakasiyana. Inogona kuva nguva yazvino, yakare kana ichauya. Sokuti:

1. Nhasi ndagerwa musoro.
2. Mwana akakunda mubvunzo gore rapera.
3. Mudhorobha munonetsa magetsi.
4. Vana vachanyora bvunzo mangwana.
5. Ndoenda kumusha.

Donzo rekutuma

Donzo iri rine mhando mbiri:

(i)   kutuma munhu mumwe chete asingaremekedzwi. Mienzaniso: Rova mwana.

Enda unotora huni.

(ii)  kutuma munhu mumwe chete anoremekedzwa kana kuti vanhu vazhinji.

Rorai mwana.

Endai zvakanaka.

Nzvovera yekupedzisira pachiito chekutuma munhu mumwe chete anoremekedzwa, kana vanhu vazvinji ndi /-i/. Nzvovera yekupedzisira yekutuma munhu mumwe chete asiri kukudzwa ndi/-a/.

Donzo redudziramuiti

Zviito zviri mudonzo iri zvinoburitsa muiti wechinhu. Apa panobuda tsananguro pamusoro pechataurwa nezvacho. Sokuti:

1. Vana vakakundikana vose vakadzokorora.
2. Mukadzi arohwa ndiye asungwa.
3. Vanhu vanomwa doro garai pasi.

Donzo rechishuwo

Iyi imhando yedonzo rechiito inoshandiswa kubudisa pfungwa yokushuvira kuita zvimwe zvinhu. Panogona

kushandiswa kuti, sokuti:

1. Ndikada kuti ndisumuke handisviki.
2. Tinodzidza kuti tibudirire.
3. Vapei sadza (kuti) vadye.

Nzvovera yekupedzisira yechiito chine donzo rechishuwo ndi/-e/.

Donzo rezvakatevera/Nhevedzano

Iri idonzo rechiito rinotaridza chiitiko chinenge chaitika mushure mechimwe, kana kuti chichitevedzana nechimwe. Sokuti:

1. Vakasvika vakabatana maoko.
2. Takasvika tikabika.

Shandisa chiito / dyara / muzvirevo uchibudisa madonzo ezviito anotevera.

Zvidudzirazviito

Chidudzirachiito izwi rinodudzira, kutsanangura kana kujekesa chiito. Somuenzaniso, hazvina kunyatsokwana kungoti, Vakasvika, asi kuti, Vakasvika nezuro kana Vakasvika nambuya. Apa nezuro nanambuya ndiwo mazwi anodudziria chiito, Vakasvika.

Mhando dzezvidurazviito

Zvidudzirazviito zvine mhando dzakasiyana-siyana dzinoti: (i)      Chidudzirachiito chemuiti

/na–/ inogona kushandiswa kuratidza muiti wechiito, sokuti: Ndakatukwa naamai.

Arohwa naTanaka.

(ii)    Chidudzirachiito chechombo chakashandiswa

Ichi chinoratidza chinhu kana chombo chakashandiswa. Sokuti: Atemwa nedemo.

Arohwa nomupinyi mumusoro.

(iii)   Chidudzirachiito chewadzano

Kutaridza kuva pamwe chete kwezvinhu, sokuti: Anofamba nambuya vake.

Tadiwanashe akaenda kuchikoro naMunashe.

(iv)    Chidudzirachiito chefanano Anofamba samai vake. Anoresva kutaura saVaMbengo. Anodya sebenzi.

Anobatwa somuranda.

(v)     Chidudzirachiito chenzvimbo Vakasangana mudhorobha. Taifambira musango. Akaroverwa pachikoro. Takafamba nemugomo.

(vi)    Chidudzirachiito cheudzamu

Baba vakarova mwana zvikuru. Mota yakagadzirwa rutatu. Bhera rakarira kamwe chete.

Musikana akarohwa kasingaperi.

Vana vairwara zvinotyisa.

(vii)  Chidudzirachiito chemaitiro Anofamba seanorwara. Ndinotaura zvinyoronyoro.

(viii) Chidudzirachiito chenguva Akasvika nezuro. Vanouya muchirimo.

Maumbirwo ezvidudzirazviito

Chiwedzerwa chedudzirachiito + Dzitsi redudzirachiito.

Zvidudzirazviito zvine zviwedzerwa zviviri zvinoti /na-/ na/sa-/.

Chiwedzerwa  /na-/  chinogona  kushandiswa  sa/no–/  kana  /ne–/  zvichienderana  nemazwi  anenge  akabatana nezviwedzerwa zvacho. Chiwedzerwa /sa-/ chinoonekwavo sa /so-/ kana /se-/ zvichienderana nepachashanda.

Chenjedzo:       Chidudzirachiito chinowanikwa mberi kwe chiito. Sokuti: Anogara pamusha.

Zvirevo zvinotevera zvine zvidudzirazviito zvemhando ipi?

(i)  Akatsikwa nemotokari.                                                                       (ii)  Atukwa naamai. (iii) Anotaura kunge benzi.                                                                        (iv) Mwana akapfurwa nepfuti. (vi) Mbudzi yakasungirwa muchirugu.                                                     (vii)Akarohwa zvinotyisa.

Zvivakazwi zvezviito

Zviranduri/ zvivakazwi zveranduro

Ichi  chivakazwi  chinoita  kuti  izwi  rinozoumbwa  ringe  richipikisana  nezvinenge  zvichirehwa  nechiito  chisina kurandurwa. Zvivakazwi zveranduro ndezvinotevera:

/ha-/ sokuti:        Handiendi.

Hazvifadzi.

/-sa-/ sokuti:        Vasaenda kumusha.

Ngatisanyora bvunzo.

/-si-/ sokuti:         Handisiri mwana wenyu.

Vasina mari garai pasi.

/-singa-/ sokuti:   Ava ndevasingamhanyi.

Mombe isingabereki ndeiyi.

Chiratidzamuiti

Ichi chivakazwi chinomirira muiti muchiito. Chinoratidza anenge aita zvinenge zvichitaurwa zvacho. Sokuti:

vanofamba

takavaona                                   rinokara

havadyi sadza                            ngatirayirei vana vedu

Zviratidzanguva

Tine zviratidzanguva zvakati kuti, naizvozvo ngatimbozviongororai pamwe nemashandiro azvo.

(i)     /-o-/ ichi chiratidzanguva chezvava pedyo kuitika. Chinojekesa nguva inenge yava pedyo, kuratidza zvinenge zvoda kuitika munguva iri pedyo iyi. Sokuti:

Kana vana voenda. Sadzaa rotorwa.

(ii)    /-a-/ ichi chiratidzanguva chezvabva kuitika. Chinojekesa zvinhu zvinenge zvaitika zuva kana musi iwoyo wazvinenge zvichitaurwa. Sokuti:

Vana vaenda nhasi masikati.

Tadya sadza mangwanani.

(iii)   /-cha-/ chiratidzanguva chezvichaitika munguva inotevera. Ichi chinobudisa pfungwa yezvichaitika munguva inotevera, sokuti:

Tichaenda kumusha mangwana. Zvinhu zvichanaka chete.

(iv)   /-ka-/  chiratidzanguva  chezvakaitika.  Ichi  chinobudisa  nguva  yakapfuura,  kubva  nezuro  tichidzokera kumashure. Sokuti:

Vana vakaenda kumusha gore rapera. Mombe dzakadhibhiswa nezuro.

(v)    /-no-/ chiratidzanguva chezvinogaroitika. Ichi chinobudisa pfungwa yezvinogaroitika mazuva ose. Sokuti:

Vanhu vanorima nemombe.

Isu tinoenda kuchikoro.

(vi)   /-i-/ chiratidzanguva chezvaigaroitika. Ichi chinojekesa zvinhu zvaigaroitika asi panguva inenge ichitaurwa zvinenge zvisisaitike. Sokuti:

Vatete vake vairoya.

Taitamba bhora remapepa.

(vii)  /-chi-/ chiratidzanguva chezvanga zvichiitika kana chezviri kuitika, sokuti: Vanga vachifamba netsoka.

Zvii zvanga zvichiitika?

Chivakazwi chedonzvo rekwaniso /-nga-/. Sokuti: Ndingamurove

Vangaende

Chivakazwi chedonzo rekurudziro /nga-/. Sokuti: Ngatidzirove

Ngavauye

Chiratidzamuitirwi

Ichi chivakiso chinojekesa chinhu chinenge chine zvachaitirwa. Sokuti:

Vakamurova neshamhu.

Takadzipfigira muchirugu.

Nzvovera yokupedzisira /-a/. Sokuti

Adya sadza.

Varova mwana.

Mienzaniso yekupatsanurwa kwezviito

(i)    hadzifambirani                                                                (ii)  tichanyora

(iii)  vanofambidzana                                                              (iv) akaribikirwa

Patsanura zviito zvinotevera uchitaridza zvivakiso zviripo:

Mimwe mienzaniso yekupatsanura zviito